विशेष लेख क्र.40: लोहपुरुषा'चे अखंड भारताचे स्वप्न: महाराष्ट्रासाठी राष्ट्रीय एकात्मतेची चिरंजीव प्रेरणा

प्रत्येक राष्ट्राच्या इतिहासात काही व्यक्तिमत्त्वे अशी असतात, ज्यांच्याशिवाय त्या राष्ट्राच्या अस्तित्वाची कल्पनाही करणे शक्य नसते. भारताच्या इतिहासातील असेच एक तेजस्वी पर्व म्हणजे सरदार वल्लभभाई पटेल यांचे जीवन आणि कार्य. 31 ऑक्टोबर 1875 रोजी जन्मलेल्या या महान सुपुत्राची जयंती आपण दरवर्षी ‘राष्ट्रीय एकता दिवस’ म्हणून साजरी करतो. केवळ एक दिवस म्हणून नव्हे, तर त्यांच्या अलौकिक कार्याची आणि कणखर नेतृत्वाची आठवण ठेवून, त्यांच्या विचारांना कृतीत उतरविण्याचा हा दिवस. विशेषतः महाराष्ट्र राज्यासाठी, ज्याने त्यांच्या जीवनप्रवासाचा एक महत्त्वाचा टप्पा अनुभवला, त्यांच्या कार्यातून मिळणारी प्रेरणा आजही तितकीच ज्वलंत आणि मार्गदर्शक आहे.

राष्ट्रीय एकता दिवसाचे महत्त्व आणि महाराष्ट्राचा संदर्भ

भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर देशासमोर जी सर्वात मोठी आव्हाने होती, त्यापैकी एक म्हणजे राजकीय आणि भौगोलिक विखंडन. ब्रिटिश राजवटीने भारतात 562 हून अधिक छोटी-मोठी संस्थाने सोडली होती आणि ती स्वतंत्र राहण्याची शक्यता होती. अशा परिस्थितीत, एकात्म, अखंड आणि मजबूत भारताची निर्मिती करण्याचे शिवधनुष्य सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी आपल्या खांद्यावर घेतले. या कार्यामुळेच त्यांना ‘भारताचे बिस्मार्क’ आणि ‘लोहपुरुष’ या उपाध्या मिळाल्या.

महाराष्ट्राचा इतिहास पाहिल्यास, सरदार पटेलांशी या राज्याचे एक खास नाते जोडले गेले आहे. केवळ राजकीय स्तरावरच नव्हे, तर त्यांचे अखेरचे काही दिवस आणि त्यांचे दुःखद निधनही तत्कालीन बॉम्बे (मुंबई) येथेच 15 डिसेंबर 1950 रोजी झाले. भारताची आर्थिक राजधानी असलेल्या मुंबईने त्यांच्या निधनाचा तो क्षण अनुभवला. त्यामुळे, या भूमीसाठी सरदार पटेल केवळ गुजरातचे नव्हे, तर संपूर्ण राष्ट्राच्या आणि विशेषतः महाराष्ट्राच्या आत्मसन्मानाचे प्रतीक आहेत. राष्ट्रीय एकता दिवसाच्या निमित्ताने, महाराष्ट्रातील प्रत्येक नागरिकाने त्यांच्या अखंड भारताच्या स्वप्नाची मशाल आपल्या हातात घेऊन पुढे जाण्याची शपथ घेणे आवश्यक आहे.

शेतकरी पुत्राचे कणखर व्यक्तिमत्त्व

सरदार वल्लभभाई पटेल यांचा जन्म गुजरातच्या नडियाद येथील एका सामान्य शेतकरी कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील झवेरभाई पटेल हे झाशीच्या राणीच्या सैन्यात होते. सामान्य कुटुंबातून आल्यामुळे, लहानपणापासूनच वल्लभभाईंना कठोर परिश्रमाचे महत्त्व कळले. त्यांचे शालेय आणि उच्च शिक्षण हे अत्यंत खडतर परिस्थितीत झाले. त्यांच्यातील चिकाटी, दृढनिश्चय आणि परिस्थितीवर मात करण्याची क्षमता याच काळात विकसित झाली.

वल्लभभाईंनी मॅट्रिकची परीक्षा तुलनेने उशिरा, म्हणजे वयाच्या बावीसाव्या वर्षी उत्तीर्ण केली. मात्र, इतरांकडून पुस्तके घेऊन, कुटुंबापासून दूर राहून, त्यांनी केवळ दोन वर्षांत वकिलीची परीक्षा उत्तीर्ण केली. पुढे वकिली व्यवसाय चांगला चालला असताना, बॅरिस्टर बनण्याचे आपले स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी ते लंडनला गेले. या प्रवासात त्यांच्या मोठ्या भावानेही त्याग दाखविला होता, जो पटेलांच्या कुटुंबातील त्यागवृत्ती आणि परस्पर सामंजस्याचे उत्तम उदाहरण आहे.

वकिलीमध्ये त्यांनी लवकरच नावलौकिक मिळविला आणि ते अहमदाबादमध्ये मोठे बॅरिस्टर म्हणून ओळखले जाऊ लागले. त्यांचा स्वभाव अत्यंत कणखर, स्पष्टवक्ता आणि निश्चयी होता. याच स्वभावामुळे, जेव्हा ते महात्मा गांधींच्या विचारांनी प्रभावित होऊन स्वातंत्र्यलढ्यात उतरले, तेव्हा त्यांच्या नेतृत्वाने एक नवा अध्याय सुरू केला.

स्वातंत्र्यलढ्यातील नेतृत्वाचे ध्रुवतारे

वल्लभभाई पटेल यांच्या सार्वजनिक जीवनाची खरी सुरुवात 1918 च्या खेडा सत्याग्रहातून झाली. या भागात पीक खराब झाल्यामुळे सरकारने शेतकऱ्यांवर कर लादला होता, ज्याला त्यांनी विरोध केला. गांधीजींच्या नेतृत्वाखाली वल्लभभाईंनी शेतकऱ्यांचे प्रभावीपणे संघटन केले आणि सरकारला कर माफ करण्यास भाग पाडले.

याच यशानंतर 1928 मध्ये आलेला बारडोली सत्याग्रह त्यांच्या राजकीय जीवनातील महत्त्वाचा टप्पा ठरला. सरकारने शेतजमिनीच्या करात केलेली अन्यायकारक वाढ रद्द करण्यासाठी त्यांनी शेतकऱ्यांचे अभूतपूर्व संघटन केले. ब्रिटिश सरकारच्या दडपशाहीला न जुमानता त्यांनी शेतकऱ्यांचा लढा यशस्वी केला. या सत्याग्रहातील त्यांच्या अदम्य धैर्यामुळे आणि प्रभावी नेतृत्वामुळेच, बारडोलीच्या महिलांनी त्यांना आदराने 'सरदार' ही उपाधी दिली, आणि वल्लभभाई कायमचे सरदार वल्लभभाई पटेल झाले.

काँग्रेसमध्ये काम करताना त्यांनी पक्ष संघटनेत शिस्त आणि कार्यक्षमता आणली. एका बाजूला महात्मा गांधींचा अहिंसेचा मार्ग, तर दुसऱ्या बाजूला जवाहरलाल नेहरूंचा समाजवादी आदर्शवाद. सरदार पटेल मात्र पूर्णपणे वास्तववादी होते. कोणत्याही प्रश्नाकडे ते परिणामकारकतेच्या दृष्टीकोनातून पाहत. त्यांचे व नेहरूंचे अनेक तात्त्विक मतभेद असले तरी, गांधीजींच्या मध्यस्थीने आणि देशाच्या कल्याणासाठी दोघांनीही व्यक्तिगत मतभेद विसरून एकत्र काम केले, हा त्यांच्या उच्च राजकीय नीतिमत्तेचा आणि देशप्रेमाचा पुरावा आहे.

अखंड भारताचे शिल्पकार: 562 संस्थानांचे एकत्रीकरण

सरदार पटेल यांचे सर्वात मोठे आणि चिरंजीव योगदान म्हणजे स्वतंत्र भारताचे राजकीय एकत्रीकरण. ज्यावेळी भारत स्वतंत्र झाला, तेव्हा ब्रिटिश सरकारने 560 हून अधिक संस्थानांना 'भारतात सामील व्हावे की स्वतंत्र राहावे' याचे स्वातंत्र्य दिले होते. ही संस्थाने वेगवेगळ्या राजांच्या नियंत्रणाखाली होती आणि जर ही संस्थाने स्वतंत्र राहिली असती, तर आज भारताचे 562 तुकडे झाले असते. देशात सतत अराजकता आणि अंतर्गत संघर्ष निर्माण झाला असता.

या अत्यंत कठीण परिस्थितीत, देशाचे पहिले गृहमंत्री या नात्याने सरदार पटेल यांनी हे आव्हान स्वीकारले. त्यांनी 'साम, दाम, दंड, भेद' या राजनीतीचा कुशलतेने वापर केला.

साम: अनेक छोट्या संस्थानांना त्यांनी राष्ट्रीय भावना आणि देशाच्या कल्याणाचा विचार पटवून दिला.

दाम: काही राजांना विशिष्ट सवलती देवून त्यांना विलिनीकरणासाठी तयार केले.

दंड आणि भेद: जे राजे विलीनीकरणास तयार नव्हते, त्यांच्यासाठी त्यांनी कठोर राजकीय आणि प्रशासकीय पाऊले उचलली.

यातील सर्वांत महत्त्वाचे टप्पे म्हणजे जुनागढ (जनमत घेऊन), हैदराबाद (पोलीस कारवाई - ऑपरेशन पोलो) आणि काश्मीर (राजा हरी सिंह यांच्या विनंतीनुसार विलिनीकरण). विशेषतः, हैदराबाद संस्थान, जे महाराष्ट्राच्या सीमेला लागून होते आणि ज्याचा मोठा भूभाग तत्कालीन महाराष्ट्राच्या मराठवाडा प्रदेशात समाविष्ट होता, त्या संस्थानाच्या निजामाने भारतात सामील होण्यास विरोध केला. सरदार पटेलांनी अत्यंत धैर्याने आणि कणखरपणे पोलीस कारवाईचा निर्णय घेतला आणि केवळ चार दिवसांत हे संस्थान भारतात विलीन केले. यामुळे केवळ राष्ट्रीय एकात्मताच साधली गेली नाही, तर मराठवाडा (महाराष्ट्र), तेलंगणा आणि कर्नाटकातील जनतेला निजामांच्या जुलमी राजवटीतून मुक्ती मिळाली.

या अविश्वसनीय आणि ऐतिहासिक कामगिरीमुळेच सरदार पटेल यांना अखंड भारताचे खऱ्या अर्थाने शिल्पकार मानले जाते.

प्रशासकीय वारसा आणि महाराष्ट्राला प्रेरणा

सरदार पटेलांनी फक्त संस्थानांचे विलीनीकरण केले नाही, तर स्वातंत्र्यानंतर देशाला मजबूत प्रशासकीय आधार मिळावा, यासाठीही दूरदृष्टीने काम केले. त्यांनी भारतीय प्रशासकीय सेवेवर विशेष लक्ष दिले. प्रशासकीय अधिकाऱ्यांच्या भूमिकेचे महत्त्व सांगताना त्यांनी या सेवेला 'भारताची पोलादी चौकट' असे संबोधले. त्यांच्या मते, देशाच्या एकता आणि अखंडतेचे रक्षण करण्याची जबाबदारी या प्रशासकीय अधिकाऱ्यांची आहे.

सरदार पटेलांच्या या कार्याची महाराष्ट्राला मोठी प्रेरणा आहे:

1. कार्यक्षमतेची शिकवण: सरदार पटेलांचा भर तत्काळ कृती, शिस्त आणि निर्णयक्षमतेवर होता.

2. कृषी आणि सहकार क्षेत्रातील दूरदृष्टी: शेतकरी कुटुंबातून आल्यामुळे त्यांना ग्रामीण अर्थव्यवस्थेचे महत्त्व पूर्णपणे माहीत होते. महाराष्ट्रातील साखर कारखाने, डेअरी आणि अन्य सहकार चळवळ ही ग्रामीण भागातील शक्तीवर आधारित आहे. पटेलांच्या विचारांचा आधार घेत, ग्रामीण महाराष्ट्राला अधिक मजबूत करणे, हे आपले कर्तव्य आहे.

3. राष्ट्रीय विचारांची प्राथमिकता: प्रादेशिक अस्मिता महत्त्वाची असली तरी, राष्ट्रीय ऐक्याला प्रथम स्थान देण्याची त्यांची शिकवण महाराष्ट्राला नेहमीच उपयुक्त ठरली आहे. विविध भाषा आणि संस्कृती असलेल्या या राज्यासाठी, पटेलांचे एकसंध राष्ट्रीय विचार महत्त्वाचे आहेत.

राष्ट्रीय एकात्मतेचे शाश्वत मूल्य

सरदार वल्लभभाई पटेल यांचे जीवन हे त्याग, संघर्ष, आणि राष्ट्रनिष्ठा यांचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. त्यांचे कार्य केवळ इतिहासाचा भाग नसून, वर्तमानासाठी एक मार्गदर्शक तत्त्वज्ञान आहे. आज आपण गुजरातमधील केवडिया येथे 'स्टॅच्यू ऑफ युनिटी'च्या रूपात त्यांची भव्य प्रतिमा पाहताना त्यांच्या अविस्मरणीय योगदानाची साक्ष पटते.

राष्ट्रीय एकता दिनाच्या निमित्ताने, महाराष्ट्रातील युवा पिढीने सरदार पटेलांच्या विचारांवर चिंतन करणे आवश्यक आहे. सध्याच्या काळात आपण अनेकदा जातीयवाद, प्रादेशिकवाद आणि इतर भेदभावामुळे विभागले जात आहोत. अशा वेळी, देशाच्या एकता आणि अखंडतेसाठी आपले सर्वस्व पणाला लावणारे हे लोहपुरुष आठवावेत.

सरदार वल्लभभाई पटेल यांचे अखंड भारताचे स्वप्न पूर्ण करणे, हे केवळ शासनाचे किंवा प्रशासनाचे काम नाही, तर प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे. त्यांच्या जयंतीदिनी, आपण महाराष्ट्राच्या विकासासोबतच देशाच्या एकात्मतेसाठी कटिबद्ध राहू या. त्यांच्या कठोर परिश्रमातून, दूरदृष्टीने आणि पोलादी निश्चयातून साकारलेला हा भारत देश, त्यांच्या प्रेरणेने सदैव एकसंध आणि बलवान राहील.

 

मनोज सुमन शिवाजी सानप

जिल्हा माहिती अधिकारी,

ठाणे